Людміла Грамыка

У структуры РТБД Цэнтр беларускай драматургіі, відавочна, асобная тэрыторыя. Распачаўшыся на пустым месцы з невялікіх праектаў, ён усё больш ўпэўнена набірае вагу. Прынамсі, сёння сучасным чалавекам у нашых тэатрах амаль ніхто не займаецца. У Цэнтры займаюцца… разам з Аляксандрам Марчанкам.

У таго, хто не ведае гісторыю вашага тэатра, існаванне Цэнтра беларускай драматургіі пад дахам РТБД выклікае пытанні. Хіба перад тэатрам стаяць нейкія іншыя задачы, чым перад Цэнтрам?

– У той час, калі Цэнтр беларускай драматургіі трапіў пад крыло РТБД, статуса лабараторыі тэатр практычна не меў. Гэта быў рэпертуарны тэатр, які мусіў выконваць усе існуючыя планы і паказчыкі, у тым ліку эканамічныя. Цэнтр быў далучаны да Інстытута праблем культуры і, наколькі я разумею, выконваў функцыі своеасаблівага архіва. Ідэя перанесці Цэнтр пад дах РТБД належала Валерыю Анісенку. Яе падтрымала Міністэрства культуры, і ў 2007-м структурнае падраздзяленне пры тэатры было створана. Паўтара года яго ўзначальвала Крысціна Смольская. Потым заняцца ім прапанавалі мне. Напачатку яно мела назву «Цэнтр беларускай драматургіі і рэжысуры». Але з-за адсутнасці дадатковых сцэнічных пляцовак, тэхнічнага абсталявання сур’ёзна займацца развіццём рэжысуры было немагчыма. Таму вырашылі перанесці акцэнт на драматургію: наладжваць сувязі паміж сучаснымі драматургамі і тэатрам, праводзіць лабараторную працу, рабіць усё магчымае і карыснае для таго, каб беларускія драматургі маглі атрымліваць пэўныя імпульсы для развіцця. Напачатку, дзеля таго, каб умацаваць прафесійны падмурак, мы засяродзілі ўвагу на майстар-класах. Вядомыя тэатральныя дзеячы з Расіі, якім былі цікавыя нашы драматургі, аналізавалі тэксты апошніх. Ладзіліся чытанні. Да нас прыязджалі Павел Руднеў, Міхаіл Дурнянкоў, Вадзім Леванаў – людзі, чый прафесійны аўтарытэт неаспрэчны.

Неўзабаве стала зразумела, што можна распачынаць працу лабараторыі. Апошняя, дарэчы, паспяхова існуе і дагэтуль, а на той момант мусіла выканаць некалькі задач. Па-першае, усіх трэба было пазнаёміць; па-другое, стварыць умовы для таго, каб драматург тут і зараз змог напісаць тэкст, нейкім чынам сарыентавацца. Не сакрэт, што для большасці нашых аўтараў драматургія – хоць і паспяховае, але ж хобі.

Такім чынам, вы ведалі адразу, што рабіць, у якім напрамку рухацца?

– Не зусім. Напачатку мы мелі стос друкаваных і ад рукі напісаных тэкстаў, дыскеты – і ўсё. Іх было не вельмі шмат. Да таго ж не зусім зразумелымі былі новыя формы – сцэнічныя чытанні, анлайн-паказы… У чым, уласна, карысць ад чытанняў з аркуша, увогуле, што гэта за жанр такі? Нібыта і зразумела, як аўтарам можна дапамагчы, а вось як здзейсніць усё гэта на практыцы?.. Даводзілася шукаць адказы ў Інтэрнеце.

Якія тэксты пераважалі ў гэты перыяд? Новая драма ў Беларусі яшчэ не з’явілася?

– У асноўным гэта былі п’есы Сяргея Кавалёва. Калі пачалі шукаць аўтараў, з’явіліся тэксты Віктара Красоўскага, Дзмітрыя Багаслаўскага, Паўла Расолькі. Павел Пражко на той час ужо напісаў п’есы «Ураджай» і «Трусы». Гэтыя тэксты нас напалохалі, але… спадабаліся. Многія іх не разумелі. Быў адчувальны ціск аўтарытэтных людзей на прафесію. Яны казалі: а дзе тут канфлікт, дзе развіццё дзеяння? Гэтыя пытанні насамрэч існавалі. Услед за расійскай драматургіяй і ў нас у якасці герояў пачалі з’яўляцца маргіналы – людзі, якія датуль не былі ў цэнтры ўвагі…

Не былі прадметам даследавання для тэатра?

– Так. І, канечне, даводзілася выпрацоўваць уласнае стаўленне да ўсяго гэтага. Узровень эмацыйнай прыцягальнасці мусіў мець прафесійную апору.

Вызначылі для сябе, чаму павінны рабіць гэта?

– Мне было цікава. Утульна вельмі. Валерый Данілавіч Анісенка для сябе гэтую місію вызначыў дакладна: неабходна, каб сучасная беларуская драматургія існавала і развівалася. Таму ў тэатры не было ніякага супраціву.

Уяўленні, як сёння трэба размаўляць з чалавекам, які прыйшоў у тэатр, існавалі?

– Найперш мне хацелася зразумець, як гледачы будуць рэагаваць на гэта. Як ні дзіўна, але ўжо на першых чытаннях высветлілася, што тэксты Пражко, Сцешыка, Рудкоўскага знаходзяць водгук у гледачоў, выклікаюць цікавасць, жаданне дыскутаваць.

А вы што бачылі за ўсім гэтым?

– Зразумелую жывую мову, абсалютна пазнавальных людзей, якіх можна сустрэць на вуліцы. Гэта таксама было пра жыццё чалавечага духу. Толькі зроблена проста – цалкам зразумелымі сродкамі. Не прыўзнятае на катурны. І, бадай, самае каштоўнае тое, што ў гэтых тэкстах не было аніякага пафасу, які вельмі моцна дыскрэдытаваў сябе ў тэатры. Не было заклікаў, наратываў, пастулатаў пра тое, да чаго мы ўсе абавязкова павінны імкнуцца… Калі канчаўся пафас, пачыналася звычайнае чалавечае, непадфарбаванае, жыццё, а па-за ўсім, як ні дзіўна, усё роўна ўзнікала нейкая надзея. Зрэшты, мне здаецца, што праблема непаразумення і дагэтуль застаецца актуальнай. «Новадрамныя» тэксты па-ранейшаму лічацца «чарнушнымі», нібыта яны пра тое, што людзі бачаць за акном кожны дзень. Але хіба штодня мы бачым жыццё ў такім сканцэнтраваным выглядзе?

Галоўны пастулат савецкага тэатра – «хэпі-энд», імкненне да светлай будучыні – паспяхова перайшоў у новую драму?

– Напачатку вельмі хацелася ўсё прывесці да пэўных высноў, знайсці нейкае выйсце і каб надзея абавязкова была. Пасля зразумеў, што не трэба так пакутаваць. Ды гэта ўжо з’явілася пасля ўзаемадзеяння з новай драмай.

Вы разумелі, што можа ўзнікнуць новы тэатральны кірунак, супрацьлеглы традыцыйнаму, існуючаму, які шмат дзе пачынае пэўным чынам самаразбурацца?

– Вось так, як вы фармулюеце? Вядома, не. Ніякіх прадбачанняў і прадчуванняў. Нам проста былі зразумелыя гэтыя тэксты, блізкія тэмы. І яны знаходзілі водгук у гледачоў, звычайных жывых людзей, якія крытыкавалі тое, што бачылі, разважалі і сумняваліся.

Але, па сутнасці, гаворка зноў ідзе пра новы ўзровень сцэнічнай праўды?

– Так. Спосаб акцёрскага існавання мусіць быць іншым. Асабліва гэта датычыцца таго, што звязана са школай – яе звышэмацыйнасці, надрыўнасці, глыбокага перажывання. Да нас у ЦБД прыходзяць іншыя людзі. Іх нельга палохаць слязьмі, душыць эмацыйнасцю, бо паміж намі і гледачамі існуюць іншыя адлегласці. Урэшце, самі тэксты па-іншаму напісаны. Зразумела, і сцэнічная мова павінна быць іншай.

Прыйшло разуменне таго, што Цэнтру беларускай драматургіі трэба рабіць наступны крок, напрыклад, ствараць уласны рэпертуар?

– Прыйшло разуменне таго, што не трэба імкнуцца на вялікія пляцоўкі, што ў нас няма магчымасці рабіць спектаклі паточна, канвеерам. Час ад часу мы знаходзім людзей, якія аб’ядноўваюцца. Тое, што атрымліваецца ў выніку, становіцца падзеяй у той або іншай ступені. Напрыклад, «Крыжовы паход дзяцей» – апошні праект драматурга Андрэя Іванова, рэжысёра Юркі Дзівакова і артыстаў нашага тэатра. Разам сабраліся людзі, гатовыя эксперыментаваць, рабіць усё дабрачынна, ім не патрэбны ганарары. Зразумела, ніякі эксперымент не можа тыражавацца пастаянна. Таму вельмі хочацца, каб нашы намаганні ўрэшце заўважылі, падтрымалі эмацыйна і матэрыяльна.

Калі ўсё толькі пачыналася і РТБД меў статус тэатра-лабараторыі, большасць п’ес, што траплялі ў літчастку, была на рускай мове. Якая моўная сітуацыя сёння і што Цэнтр робіць для развіцця беларускай мовы?

– У гэтым сэнсе нічога не змянілася. Сяргей Кавалёў і Васіль Дранько-Майсюк пішуць па-беларуску. Тэксты іншых аўтараў мы перакладаем. Гэтую сітуацыю немагчыма пераскочыць або вырашыць яе штучна. Мова найперш – сродак камунікацыі. Драматург фіксуе жыццё такім, якое яно ёсць. Таму на ўзроўні феномену драматургіі задача – непераадольная. Але ж цікавым мне здаецца вопыт спектакля «Мабыць?», дзе акцёры размаўляюць на мове сваіх герояў.

У Беларусі вы першымі заняліся новай драмай. Прафесійны вопыт набывалі ў стасунках з замежнымі калегамі. Міжнароднае супрацоўніцтва ўзнікла амаль адразу?

– Так. Мы запрашалі да сябе людзей, якія могуць падзяліцца ведамі, і яны рабілі гэта з радасцю і бескарысліва. У нашых творчых лабараторыях удзельнічалі Іван Вырыпаеў, Любоў Мульменка, Міхаіл Угараў. Дзякуючы Міжнароднай канфедэрацыі тэатральных саюзаў ЦБД браў удзел у лабараторыях у Маскве, спектакль «Ціхі шэпат сыходзячых крокаў» мы паказалі на Міжнародным фестывалі імя Антона Чэхава. Супрацоўнічаем з тэатральнымі дзеячамі з Германіі, Польшчы, Чэхіі. Іх прафесійны вопыт для нас вельмі карысны. Пашыраем прафесійныя стасункі і дзякуючы Міжнароднаму форуму «ТЭАРТ».

Цягам апошняга тэатральнага сезона стала зразумела, што ў дзейнасці ЦБД адбыліся якасныя зрухі. Існуе інстытуцыя, якая набыла аўтарытэт сярод тэатральнай грамадскасці, прыцягвае ўвагу зацікаўленай публікі…

– Думаю, канцэпцыя Цэнтра рэалізоўваецца. Усімі магчымымі спосабамі – чытанні, эскізы, невялікія спектаклі – мы прасоўваем п’есы на сцэну. Маленькія перамогі, якія адбыліся, былі здзейснены пры ўдзеле іншых структур. Тэксты «Ціхі шэпат сыходзячых крокаў», «Гэта ўсё яна», «Мабыць?» увасобіліся ў спектаклі. На жаль, былі яшчэ вельмі цікавыя спробы, якія спробамі так і засталіся. Канечне, гэта засмучае. З іншага ж боку, да нас прыходзяць людзі, цікавяцца, выказваюць свае меркаванні і гатовы прыняць удзел у дыскусіях. «Крыжовы паход дзяцей» прывабіў крышачку іншую публіку. Сюды прыйшлі перформеры, мастакі. Паводле яркай і нечаканай формы атрымаўся цікавы праект.

Ці магчыма пашырэнне зоны дзейнасці праз далучэнне да драматургічнага руху іншых тэатраў?

– Так. Напрыклад, у Брэсце Дзяніс Фёдараў развіў канцэпцыю Андрэя Саўчанкі з п’есай «Білінгвы», але ў рэчышчы свайго рэгіёна. Збіраецца ладзіць чытанні. Потым плануем прывезці гэта сюды. Дырэктар бабруйскага тэатра Вераніка Вінель падтрымлівае новую драму. Летась у РТБД з поспехам прайшоў спектакль «Лондан» Максіма Дасько, які ўзнік пасля прэзентацыі аднайменнай п’есы на Фестывалі беларускай драматургіі. Ну і гэтак далей.

Матрыца вашай дзейнасці існуе?

– Для нас галоўнае – драматургія, уласна кажучы – п’еса. Напачатку ўсе нашы намаганні скіраваны на тое, каб п’еса з’явілася як факт. Для гэтага робіцца ўсё магчымае: лабараторыі, майстар-класы, падтрымка, адукацыя, развіццё. Калі п’еса з’яўляецца, наша задача – дапамагчы ёй трапіць на падмосткі. Так, яна з’явілася, яе заархівіравалі, яна існуе, удзельнічае ў конкурсах, жыве сваім жыццём. Толькі нам важна, каб яна была цалкам рэалізавана. Яшчэ імкнёмся далучаць да лабараторыі маладых драматургаў, каб з’яўляліся новыя імёны. Мы не можам адказваць за спантаннае нараджэнне талентаў. Што ж да іх выхавання – робім усё магчымае.

Прыгожая ідэя, высакародная праца… Толькі невядома, прынясе гэта дывідэнды ці не…

– Прыносіць ужо. Мая ўлюбёная гісторыя з п’есай Андрэя Іванова «Гэта ўсё яна». Аўтар прыйшоў да нас. Напісаў першую п’есу, і цяпер яна пастаўлена ў Чэхіі, Латвіі, Расіі, Беларусі. Гэта дывідэнды, якія вельмі прыемна атрымліваць, бо мы маем адносіны да канкрэтнага чалавека і канкрэтнага твора.

Думаю, што сваёй дзейнасцю вы паставілі перад прафесійнай супольнасцю шмат пытанняў, на якія людзі тэатра, хочуць або не, вымушаны будуць адказваць. І ўсё ж: якім чынам вы ўпісваецеся ў тэатральную прастору?

– Вось менавіта так і ўпісваемся. Я разумею, што сказаць: «Цэнтр – гэта я» – няправільна. Ды толькі нават калі стаўлю спектаклі па-за межамі Цэнтра, напрыклад, супрацоўнічаю з «ТЭАРТАМ», то ўсё роўна абслугоўваю ідэю, якую мы сфармулявалі тут на пачатку шляху: беларускую драматургію неабходна падтрымліваць. Зразумела, я суадношу драматургію з сабой, але ж займаюся менавіта гэтым – падтрымкай.

Ці бачыце сябе ў тэатры ў нейкай іншай якасці?

– Не. Для мяне ўсё спалучылася ў нейкі кангламерат. У пэўны момант я зразумеў: мне пакуль не хочацца звяртацца да класічнай драматургіі. Здаецца, што сучасная драматургія стала для мяне чымсьці самадастатковым: заняты ў спектаклях паводле яе, стаўлю яе, як прадзюсар шукаю магчымасці для рэалізацыі гэтай драматургіі на сцэне РТБД. Я браў удзел у лабараторыях за межамі Беларусі, пазнаёміўся з працай маладых калег з Украіны, Расіі, Прыбалтыкі. Ведаю, які тэкст мог бы паставіць, напрыклад, Стас Жыркоў і якую беларускую п’есу можна яму прапанаваць. Па вялікім рахунку, усё для мяне круціцца вакол беларускай драматургіі – усе іпастасі майго існавання. Больш я не займаюся нічым. Гэта захапіла мяне цалкам.

Новыя стылі і кірункі ў мастацтве ўзнікаюць вельмі рэдка. Шчасціць таму, хто апынаецца ў патрэбны момант у патрэбным месцы, бо гэта тое, чым можна займацца ўсё жыццё. Хіба не так?

– Магчыма. Мабыць…

Аляксандр Марчанка

Нарадзіўся 14 студзеня 1979 года ў Магілёве. Скончыў Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт культуры па спецыяльнасці «рэжысёр, арганізатар тэатральнай дзейнасці, педагог спецыяльных дысцыплін» (2002). У Рэспубліканскім тэатры беларускай драматургіі працуе з 2000 года. Акцёр, рэжысёр.
З 2009-га — кіраўнік Цэнтра беларускай драматургіі. Арганізатар творчых лабараторый для маладых драматургаў.